Jak klasyka literatury polskiej szkodzi Wikisłownikowi

Na Wikisłowniku pojawił się ostatnio trend, by jako przykłady do haseł polskich wstawiać cytaty z materiałów Wikiźródeł – najczęściej starych książek, do których prawa autorskie wygasły, w związku z tym nie ma wątpliwości prawnych, czy można ich użyć. Na pierwszy rzut oka ma to same zalety – nie wymyślamy własnych, niestworzonych historii, tylko czerpiemy z dzieł wielkich autorów, dajemy przykład pięknej i na pewno poprawnej polszczyzny, oszczędzamy czas i wysiłek na samodzielne tworzenie przykładów. A do tego podbijamy ranking Google’a siostrzanych Wikiźródeł i być może skłaniamy kogoś do przeczytania trochę więcej z cytowanego dzieła. Brzmi pięknie, ale niestety naprawdę tak różowo nie jest.

Pomysł z użyciem dla języka polskiego gotowych przykładów, czy to z książek, czy to z korpusu językowego, nie jest nowy. Wypowiadałem się zawsze o nim z dużą dozą sceptycyzmu, którzy zwolennicy takich rozwiązań kontrowali mówiąc m.in., że nie mamy kompetencji językowych do pisania przykładów użycia słów, bo przykłady takie będą zawsze skażone subiektywizmem – będziemy więc pisali, jak my widzimy użycie słowa, a nie to, jak owe użycie wygląda w prawdziwym języku.

Dylematowi temu miałem okazję się przyjrzeć od drugiej strony – jako użytkownik. Zaglądam do dwóch internetowych słowników – języka dolnołużyckiego stworzonego przez Instytut Łużycki oraz górnołużyckiego Wikisłownika. Oba mają tę zaletę, że przy słowach podają przykłady, ale jednocześnie stoją na przeciwległych biegunach w metodologii ich doboru. W pierwszym przykłady są ewidentnie wymyślane; często nie są to nawet zdania, ale krótkie zwroty albo kolokacje. W drugim stosowane są wyłącznie teksty z korpusu językowego.

Korzystanie z dzieła Instytutu Łużyckiego to prawdziwa przyjemność. Ciężko jest w krótkiej definicji oddać znaczenie słowa, ale w zorientowaniu się, jaki zakres znaczeniowy ma dany wyraz, bardzo pomagają świetne przykłady – jest ich zazwyczaj tyle, ile trzeba, nie są pisane „na jedno kopyto”, podchodzą często do słowa z kilku stron. Z górnołużyckiego słownika korzystam bardzo mało, a prawie w ogóle nie czytam tamtejszych przykładów. Czytelnik jest tam atakowany wielką zbitą górą tekstu, najczęściej z artykułów publicystycznych z przestrzeni ostatnich 150 lat, gdzie autorzy żonglują słowami, wyszukanymi metaforami i odnoszą się do poważnych problemów społeczeństwa górnołużyckiego. Ciągnące się niemiłosiernie zdanie (lub czasem kilka zdań) trzeba czytać kilka razy, żeby rozgryźć figury retoryczne, złapać mniej więcej sens kompletnie wyrwanego z kontekstu fragmentu i dopiero wtedy móc zanalizować, jakie miejsce ma w tym zdaniu analizowane słowo. To prawdziwe piekło.

Całe szczęście, że na Wikisłowniku nie korzystamy w tak dużym stopniu z cytatów z dawnej prasy (za to preferujemy literaturę przygodową i „narodową”, co rodzi inne problemy), ale mimo wszystko uważam, że dla użytkownika o wiele lepszy jest pierwszy sposób pisania przykładów – z własnej głowy. Z głowy – to nie znaczy szybko i byle jak; tworzenie własnych przykładów daje właśnie swobodę skonstruowania zdania tak, by stanowiło samodzielną całość, a nie urywek długiego tekstu; by kontekst użycia słowa podpowiadał jego znaczenie na wypadek, gdyby definicja słowa była nieprecyzyjna lub trudna do zrozumienia dla obcokrajowca. Umożliwia pokazanie od razu w przykładach składni i kolokacji. Daje swobodę napisania tylko tyle, ile trzeba, zamiast okrajać zapożyczony cytat, martwiąc się, czy zdanie wciąż zachowuje sens. „Ale co my się tyle przejmujemy tymi głupimi obcokrajowcami” – mógłby ktoś rzucić. Sęk w tym, że funkcja przykładu jako elementu hasła, który jest w stanie wyklarować sens znaczenia, do którego jest przyporządkowany, jest ważna nie tylko dla obcokrajowca. Sam spotykam się nie tak znowu rzadko z sytuacją, że mam polskie hasło i wiem, jakie to słowo ma tłumaczenia na język obcy – nie jestem jednak w stanie przypisać tych tłumaczeń do numerów, bo nie rozumiem, co autor hasła miał na myśli, pisząc definicje znaczeń. Ja też jako codzienny użytkownik języka polskiego i autor haseł wcale nie mam ochoty głowić się, co Prus, Sienkiewicz czy Mickiewicz w danym miejscu mieli na myśli.

Zarzut o skazie subiektywizmu zawartej w samodzielnym pisaniu przykładów uważam za chybiony – bo nawet jeśli bierzemy jeden tekst z korpusu albo literatury, to dokonujemy tym samym selekcji, a więc subiektywizm wymyślania zastępujemy subiektywizmem wybrania jednego cytatu z ogółu i odrzucenia reszty. Co więcej, masowo wstawiając teraz teksty sprzed stu albo stu pięćdziesięciu lat, robimy słownik polszczyzny z innego wieku. Nie tylko ryzykujemy, że pewnych starych konstrukcji czytelnik nie będzie znał i zmusi to go do skakania po słowniku (zapewne nie naszym, bo w takich starych słowach mamy duże braki), ale ryzykujemy coś więcej: że oderwiemy słownik od aktualnej rzeczywistości. Skoro profesjonaliści piszą do słownika teksty „z głowy”, dlaczego my nie mielibyśmy tak robić? Pomijając już słownik dolnołużycki – biorę do ręki mój jednojęzyczny Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. Nie widzę tam śladu nawiązań do literatury pięknej; przykłady są takie, by pomagały w zrozumieniu znaczenie słowa, a jednocześnie zajmowały jak najmniej miejsca. Spytam się więc odwrotnie: czy ktoś widział profesjonalistów używających na taką skalę jak my cytatów z literatury? Czy nasz pomysł nie jest wręcz wybrykiem, jednostkowym eksperymentem na żywym ciele?

Dodając do hasła tylko cytat z literatury powodujemy, że hasło niby przykład ma (czyli automatyczne statystyki nie pokażą, że w haśle brakuje przykładu), ale nie jest to prawdziwy przykład. Wstawianie do haseł o rzeczach najprostszych (tzn. słowach podstawowych dla języka; które zna dziecko kończące zerówkę, które podaje się w pierwszych rozdziałach podręcznika do nauki języka obcego) jest strzelaniem z armaty do muchy. Jeśli obcokrajowiec zainteresuje się takim hasłem, to będzie to oznaczało, że zna polski na słabym poziomie i uczy się podstaw. My zaś rzucamy go na głęboką wodę, serwujemy przykład z literatury pięknej. Czy naprawdę żeby zrozumieć słowo „powolny” trzeba siłować się z Bolesławem Prusem, zerkać na znaczenie słów „rozlec się”, „turkot”, „bryczka”, „bita droga”, „stęp”? Czy pierwszy przykład daje jakąkolwiek wskazówkę, co mogłoby oznaczać słowo „powolny”? (Podpowiedź: jeśli w miejsce opisywanego słowa wstawimy np. „szybko” albo „głośno” i zdanie zachowa sens, to znaczy, że przykład nie daje takich wskazówek.) Jeszcze pół biedy, gdyby te cytaty były z prasy – ale one są z wierszy i powieści, gdzie pisanie prosto i zrozumiale jest wręcz wykroczeniem, gdzie dekoruje się każde zdanie wyszukanymi epitetami, gdzie w dobrym guście jest sztuczna archaizacja i ogólne udziwnianie języka. Żywy język to nie język powieści; jego nieodłączną częścią są wypowiedzi przy śniadaniu w domu, w sklepie na rogu, na spotkaniu ze znajomymi. Owszem, zapewne ktoś kiedyś w jakimś dziele użył słowa w takim „podwórkowym” znaczeniu, o jakie nam chodzi, ale w przypadku codziennych dialogów o wiele szybciej (i lepiej) jest po prostu wymyślić zdanie z głowy niż szukać.

Nie żebym był całkowicie przeciwko cytowaniu w przykładach. Uważam jednak, że każde narzędzie należy dostosować do okoliczności. Literatura piękna to fikcja, sztuczny świat (a w przypadku tekstów z Wikiźródeł – dodatkowo świat z innej epoki), dlatego nie należy jej używać do opisu języka życia codziennego. Pojęcia abstrakcyjne, wyszukane albo starsze słownictwo – tak, to miejsce, gdzie można, a czasem trzeba podeprzeć się literaturą. Ale nie udawajmy, że żyjemy w „Nad Niemnem”. Jeśli ktoś bardzo chce dodać cytat jako przykład do słowa z „normalnego życia” – dobrze, ale niech nie będzie to cytat jedyny dla danego znaczenia, lecz przykład dodatkowy, uzupełniający przykład napisany specjalnie dla tego hasła. Byłbym też za zwiększeniem udziału prasy w cytatach kosztem literatury pięknej: bo prasa używa żywszego języka, bardziej ukierunkowanego na komunikatywność, zamiast bawić się w wywoływanie takich czy innych uczuć u czytelnika.

Do tej pory cały czas miałem na myśli przede wszystkim język polski. W przypadku języków obcych sytuacja jest nieco inna, bo nie mamy stuprocentowej pewności, że pisząc przykład „z głowy”, piszemy go poprawnie – toteż bezpieczniej jest w większym stopniu opierać się na cytatach. Osobiście jednak i w tym przypadku podtrzymuję zdanie, że prasa (ewentualnie Wikipedia, jako źródło bądź co bądź popularnonaukowe, a nie śmiertelnie poważny traktat naukowy) jest lepszym od literatury pięknej źródłem przykładów.